COVID-19

`I Tonga ni kuo hiki to e ngaahi polokalama tokateu ki ha to mai e mahaki COVID-19. `Oku kau ki heni hono fakamalohia mo muimui’i ke ma`u vave `a kinautolu kuo puke ‘i he taimi ha’anau tu`uta mai ki he fonua. ‘Oku ako’i mo fakapapau`i ko e kau ngaue ki he malu mo hao ‘ae kau’afonua, `oku nau malava ke nau `ilo`i ha taha ‘oku mahamahalo’i ‘oku puke.

Pea `oku kau ki ai mo hono fakapapau’i ‘oku ngaue lelei mo e Va’a Sivi Fakakemi ‘a e Potungaue Mo’ui ki hano sivi ha taha kuo ma- halo`i.

‘Oku tanaki atu foki kiai moe ngaahi ngaue lahi ki hono tukuatu e ngaahi fakamatala fekau’aki moe mahaki, ngaahi fale’i moe ngaahi fakamatala ke tokoni ki he kakai ‘oe fonua kenau mateuteu mo tokoni ki he Potungaue Mo’ui moe Pule’anga ki hono malu’i e fonua mei he mahaki.

Ko e konga foki ia e ngaahi tokateu `a Tonga ni `ihe tali ki ha a`u mai e vailasi COVID-19, ko hano teuteu’i ha ngaahi feitu’u ke fakamavahe’i (isolation) mo tauhi kiai ‘a kinautolu ‘oku mahamaha- lo’i ‘oku nau puke (suspects) pea pehe ki ha ni’ihi e fakapapau’i ‘oku nau puke (confirmed case). ‘Oku fai foki mo hono fakamavahe’i pe kolonitini’i (quarantine) ‘a kinautolu na’e folau mai mei ha feitu’u ‘i muli ‘oku mafola ai e mahaki, pea mo kinautolu na’e fetu’utaki vaofi (contacts) mo ha ni’ihi ‘oku mahamahalo’i pe fakapapau’i ‘oku nau puke, ‘o tauhi pe ‘i honau takitaha ‘api pe ko ha feitu’u makehe ‘i ha ‘aho ‘e 14. Ko e ngaahi ngaue mahu’inga ia kuopau ke fakahoko fakalelei ‘aupito ke fakasi’isi’i ha toe mafola atu ‘ae vailasi ke hoko ai ha toe puke fakatokolahi pea ‘e toe faingata’a ange ai e ngaue ki hano ta’ota’ofi.

Ko e fakamavahe`i (isolation) `oku ngaue’aki ia ki ha ni’ihi ‘oku mahamahalo’i ‘oku nau puke (suspects) ‘a ia ‘oku nau ma’u e ngaahi faka’iloga. Ko kinautolu ‘oku fiema’u ke kolonitini, ‘oku ‘ikai kenau puke pe ma’u e ngaahi faka’ilonga, ka ‘oku nau mo’ui lelei pe.

Ko e senita koeni ki hono fakamavahe`i `oku vahe`i ai e ni’ihi ‘oku mahamahalo’i ‘oku nau puke (suspected) moe ni’ihi ‘oku fakapa- pau’i ‘oku nau puke (confirmed). ‘Oku fa’a ngaue angamaheni’aki ‘a e uooti ki he ngaahi mahaki pipihi ‘oe falemahaki (Isolation Ward) ke tauhi ai e ni’ihi ko’eni. Ko e kau ngaue `a e Potungaue Mo’ui tenau tokangaekina e kau mahaki ko’eni, `e fiema`u kenau ngau- e`aki ha ngaahi me`a malu’I ‘oku malu mop au, ke tokoni ki hono malu`I kinautolu mei he mahaki.

Ko e taumu’a e kolonitini ke siofi ‘a kinautolu ‘oku tauhi ai pe te nau ma’u e ngaahi faka’ilonga ‘o e mahaki ‘i loto he fo’i ‘aho ‘e 14. Kapau tenau ma’u e ngaahi faka’ilonga, kuopau ke fakamavahe’I (isolate) ki nautolu ia ki he feitu’u ‘oku tauhi ai e kau puke, pea kapau ‘oku nau hao pe a’u ki he’ osi ‘ae ‘aho ‘e 14, ‘e faka’ataa leva kinautolu he ‘oku mahino ‘oku nau hao ‘o ‘ikai kenau puke he COVID-19.

Ko e kolonitiini ko e taha ia ha ngaue matu’aki mahu’inga ‘e tokoni lahi ki hano ta’ota’ofi ha toe mafola atu ‘ae mahaki ki ha tu`unga `e fakatu`utamaki ange ‘o faingata’a hano feinga ke ta’ofi.

Koe`uhi ko kinautolu `oku kolonitiini`i `oku ‘ikai ke nau puke pea ‘oku tapui ke nau hu ki tu`a mei he ngaahi feitu`u `oku fakahoko ai e kolonitini, `oku si’isi’i ‘aupito ha faingamalie ia ke uesia e ngaahi komiuniti ofi atu. Ko e vailasi ko eni `oku mafola pe ia mei ha taha `oku ne ma`u e vailasi ki ha taha `oku feohi vaofi moia, `o hange ko ha nofo fakataha `i ha `api nofo’anga pe ngaue’anga.

`Oku fakahoko `e he kau ma`u mafai mo e kau taki `o e ngaahi fonua takitaha `e nau ngaahi tu`utu`uni `i he`enau fengaue`aki vaofi mo e Kautaha mo`ui `a Mamani mo e ngaahi hoa ngaue `o makatu`unga mei ha`anau vakai ki he ngaahi me`a `oku hoko `i honau ngaahi fonua takitaha.

Lolotonga e to e to`umahaki fakamamani lahi koeni, `oku fa`a angamaheni`aki hano fili `e he pule`anga ha ngaahi me`afua hange nai ko hono tapuni e ngaahi ako`anga pea ko e taha ia e ngaahi fakamo`oni pau `e tokoni ia ki he fakasi`isi`i e mafola e ngaahi ma- haki pipihi ke fai ai ha puke fakatokolahi.

Ka neongo ia, ka fakahoko hano tapuni e ngaahi ako’anga `oku malava ke hoko ha ngaahi uesia ‘e mafatukituki tautautefito kiate kinautolu `oku ngaue, ‘o holo mo uesia ai e pa`anga hu mai `a e famili. ‘E malava heni ke ne uesia ‘ae hao moe malu e mo`uilelei fakame`atokoni `a e longa`i fanau iiki `i he ngaahi famili `oku si`isi`i `e nau pa`anga hu mai.