COVID-19

`Oku te`eki ke fu`u mahino mai ha ngaahi me`a fekau`aki mo e COVID-19. Ka neongo ia ko e ngaahi fakamatala kuo lava ke `ilo`i, pea kuo fakaha mai `e he Kautaha Mo`ui `a Mamani ko e vailasi koeni `oku `ikai ke fu`u fakatu`utamaki ia `o hange koe SARS mo e MERS.

`I he`ene tu`u fakamamani lahi kuo laka hake he 80% e kau ma- haki ne puke lahi ka kuo nau sai. Fakafuofua ki he 15% `o e kau mahaki, ne fu`u matu`aki uesia lahi `enau puke he vailasi kau ki ai e niumonia mo e nounou e manava. Fakafuofua `o e kau mahaki ne a`u ki he mate ki he 5%, pea koe tokolahi taha e mate koe kau toulekeleka, tautau tefito kia kinautolu `oku `I ai honau ngaahi mahaki tauhi.

Mei he ngaahi fakamatala kuo malava ke tuku mai kuo a`u eni ki he longa`i fanau iiki, mo e levolo ki lalo hifo ene fakatu`utamaki `i he ngaahi keisi koeni.

`Oku ngali tu`u lavea ngofuaange foki e kakai lalahi ki he Kolona Vailasi koe`uhi ko e `iai honau ngaahi mahaki tauhi ke ne faka- vaivai`i ai honau ngaahi ivi malu`i hange koe mahaki hela, suka, mahaki mafu, toto ma`olunga moe ngaahi mahaki `oku `ikai ke pipihi (NCDs). Ko e vailasi `oku lava ke pipihi ki ha taha pe, koia ai `oku tatau pe ki he longa`i fanau iiki mo e kakai lalahi kuopau ke nau muimui katoa pe ki he ngaahi faka`ehi`ehi ke fakasi`isi`i ai ha faingamalie kenau puke ai.

`Oku te`eki pe ke ma`u hono tupu`anga ka `oku ngalingali koe ngaahi ola `o e fekumi `oku pehee `oku mei he monumanu `oku ne fai e fetuku e vailasi. `Oku pehe `e he kau mataotao `oku nau lolotonga fai e fakatotolo ke fakapapau’i pe koe tupunga nai mei he monumanu.

`I he 80% o kinautolu `oku puke `i he COVID-19 fakamamani lahi, kuo nau puke pea kuo nau sai, pea ki Tonga ni, neongo ‘oku te’eki ke ‘iai ha taha ‘e fakapapau’i ‘oku puke he COVID-19 ka `oku tu`u mateuteu pe `a ho`omou Potungaue Mo`ui ke talia ha’ane a’u mai.

Ko e `uhinga ia `oku fengaue`aki malohi ai e Potungaue Mo`ui moe Pule`anga Tonga ke fakapapau`i kapau `e ma`u ha ni’ihi e COVID-19, kuo `osi tu`u mateuteu e kau ngaue ke tokangaekina kinautolu mo ta`ota`ofi ha`ane toe mafola atu e mahaki ni.

`Oku kei fai ha ngaahi fakatotolo fekau`aki moe ngaahi ola kovi ‘e hoko ki he kakai fefine feitama. Kaikehe `oku fale`i pe `e he Kau- taha Mo`ui `a Mamani ki he kau fefine feitama kuo mahalo`i ‘oku nau ma`u e vailasi COVIC-19 ke fai hano tokangaekina makehe pea tokonia fakasaikolosia kinautolu.

Fakatatau ki he lau `a e kautaha Mo`ui `a Mamani mo e Kautaha ki he mo`ui `a e fanga monumanu (OIE), ko e mahaki Kolona Vailasi `oku ma`u fakatou`osi pe `e he fanga monumanu mo e tangata. Ko e lahi ‘o e ngaahi fakamatala ‘oku mahino koe Kolonavailasi `oku mafola mei he monumanu ki he tangata.

`I he`ene tu`u he taimi ni `oku te`eki ke fakapapau`I pe ‘oku mala- va e monumanu hage ko e kulii mo e pusi ke puke `i he COVID-19. Kaikehe, `oku mahu’inga ma`u pe ke fanofano ho nima `aki ha vai mo ha koa hili ho`o fetu`utaki mo ha monumanu. `I he me`a ni `oku ne malu`i ai koe mei he ngaahi siemu fakatupu mahaki kehe hange koe E.Coli mo e Salamonela `a ee ‘oku malava ke tufaki mei he monumanu ki he tangata.

Ko kinautolu `oku nau ma`u e COVID-19, ko e fuluu, pe koe momoko angamaheni `oku ne uesia e halanga manava pea hoko ai ngaahi faka’ilo hange ko e mofi, tale mo e hafu koia e ihu. Neongo `oku lahi e ngaahi faka`ilonga `oku meimei natula tatau ka `oku kehekehe pe ngaahi vailasi ‘oku ne fakatupunga kinautolu. Koe`uhi ko `enau meimei fotunga tatau `e ngali faingata`a leva ke `ilo`i e mahaki makatu`unga he fo`i faka`ilonga `ata`ataa pe. `A ia koe `uhinga lahi ia ku fu`u fiema`u ai ke fakahoko e sivi fakakemi ke fakapapau`i ai ha taha `oku puke he COVID-19.

Kuo fakaha foki `e he Potungaue Mo`ui ko kinautolu `oku nau tale, mofi pea faingata`a`ia `enau manava, pea ne nau folau ki muli `i he `aho `e 14 kuohili kenau fakafetu`utaki fakavavevave leva ki he timi ngaue `a e Va`a Ngaue ki Tu`a `a e Potungaue `i he fika telefoni koe 23200 ext 1344, 1436, 1319, 1321.

`I he ngaahi lipooti `o e mate `o a`u mai ki he `aho ni, koe mate ‘oku ma’olunga ange he kau toulekeleka, pea mo kinautolu ‘oku `iai ha nau ngaahi mahaki tauhi. Kaikehe, koe COVID-19 ko ha maha- ki fo’ou pea fakafokifa `ene ha mai, pea `oku kei lahi e ngaahi me`a ke tau ako fekau`aki mo e natula ‘oe mahaki, founga fakamafola mo hono fakatu`utamaki, pea pehe ki ha ngaahi me`a kehe felave`i mo ia.`Oku lolotonga fakahoko foki ha ngaahi fakatotolo pea mo ha ako ke `ilo lahi ange ki he mahaki ni. Koi a ai, `oku fu’u fiema`u
ke tau ma’u e ma’u pe ‘a e ngaahi lipooti mo e ngaahi fakamatala fakamuimui taha felave`i moe mahaki ni mei he Kautaha Mo’ui ‘a Mamani, he koe pau taha pe mia mo falala’anga.

Lolotonga koia e te`eki ke `iai ha taha kuo puke `i Tonga ni, `oku fu`u matu`aki mahu`inga `aupito ki he kakai `o e fonua ke nau feinga ke nau anga ki he to’onga mo`ui fakama’a mo haisini. `I he ngaahi me`a ni `e matu`aki tokoni ia ke ne malu`i ai ha taha mei ha`ane puke `i ha fa`ahinga mahaki kau ai e COVID-19.

• Fanofano ma`u pe ho nima`aki `a e koa mo e vai `oku tafe pe ko ha hina `olokaholo fanofano
• Faka`ehi`ehi ma`u pe mei he ala ki ho mata, ihu mo ho ngutu
• Malu`i ma`u pe ho ihu mo ho ngutu `aki ha holoholo pe koe `aofi nima ki loto ho tui`i nima kapau te ke tale pe mafatua
• Fakamama`o mei he kakai `oku ngalingali `oku nau ma`u e ngaahi faka`ilonga e fuluu `aki ha mita `e 1 pe lahi ange mei he tokotaha `oku puke. Kapau ko koe `oku puke kataki​ `o nofo ma`u `i ‘api ke `oua na`a ke fakapipihi e mahaki ki ha taha kehe
• Nofo ma’u ‘i ‘api, ‘oua ‘e ‘alu ki ha ngaahi feitu’u fakataha’anga fakatokolahi
• Ma`u me`atokoni fakatupu mo`uilelei ma`u pe pea palanisi foki, kai ke lahi e fua`i ‘akau moe vesitapolo ke fakamalohia ho ivi malu’i, inu e vai ‘ata’ataa he ‘aho (lita 2-3 he ‘aho), fai ha’o ki’i fakamalohisino miniti 30 he ‘aho kotoa pe, ma`u ha maloloo lelei, pea feinga ma`upe ke ke faka`ehi`ehi telia na ke puke

`I he lolotonga ni `oku te`eki ma`u ha taha `e he Kolona Vailasi `i Tonga ni. ‘Oku matu’aki mahu’inga ke faka`aonga`i e me`a malu`i (mask) ke ‘oua na’a te toe fakamafola atu ki ha ni’ihi kehe ‘oku te feohi vaofi moia. Fiema’u tauhi ‘aupito e to’ongamo’ui fakama’a​ mo haisini kau ai e fanofano mo kofukofu e ngutu moe ihu ‘aki ha holoholo ‘i ha ‘ate tale pe mafatua. Mahu’inga ke faka`ehi`ehi mei ha ‘ate fetu`utaki vaofi mo ha taha, tauhi e vamama`o ko ha mita `e 1 (fute `e 3) pe lahi ange meia te koe ki ha tokotaha kehe.

Kuo fale`i mai foki `e he Kautaha Mo`ui `a Mamani ke tau faka`e- hi`ehi mei hono ngaue hala ‘aki e ngaahi me`a malu`i hange koe mask. `Oku fakatu`utamaki eni lolotonga `e tau feinga koia ke ma`u ha ngaahi me`a malu`i fe`unga ma`a e kau ngaue ‘ae Potun- gaue Mo`ui, `a ee `oku nau tu`u lavea ngofua ki he mahaki. Ko kinautolu ia ‘oku nau ngaue hangatonu ki he kau mahaki tatau aipe `i `api pe ko e ngaahi feitu`u kuo fakamavahe’i kiai ha ni’ihi kuo mahamahalo’i pe kuo nau puke he mahaki.

Kuo fale`i mai foki `e he Kautaha Mo’ui `a Mamani ke tau fanofano ma`upe ho tau nima `aki e koa mo e vai. Ngaue`aki e `olokaholo fanofano `o kapau `oku `ikai ha koa mo ha vai. Ko hono fakahoko e founga totonu ‘oe fanofano, `oku meimei `i ha sekoni `e 20 – 30 kapau ‘oku ngaue’aki ha ‘olokaholo fanofano, pe sekoni 40 – 60 kapau koe vai moe koa. ‘Oku fa’a ngaue’aki hono hiva`i e “Happy Birthday” tu`o ua ke taimi’i ‘aki e taimi totonu ki hono fakahoko e fanofano.