1. Home

COVID-19

A. Ngaahi Fakamatala Tefito ki he Mahaki

Puipuitu’a

Ko e ngaahi fehu’i ‘eni mo e tali na’e fa'u he Kautaha Mo’ui ‘a Mamani (WHO) ke tokoni ki he ngaahi Potungaue Mo’ui he Pasifiki ‘i he ‘enau ngaahi polokalama fetu’utaki mo e ako ki he kakai mo e komiuniti. Ko e fakataumu’a e ki’i pepa ko ‘eni ke ngaue’aki he kau ngaue ‘a e Potungaue Mo’ui ke tali ‘aki e ngaahi fehu’i ‘oku fa’a ‘ohake he kakai fekau’aki mo e COVID-19. Ko e pepa ni na’e fa’u ia makatu’unga mei he ngaahi fakamatala mei he WHO mo e Centers for Disease Control and Prevention – CDC ‘i ‘Amelika.

Ko e ngaahi fakamatala ni ‘e malava pe ke liliu he ngaahi ‘aho ka hoko mai, ke fakapapau’I ko e ngaahi fakamatala fakamuimui taha ia mo totonu ‘oku tuku mai he WHO moe CDC ‘I he ola ‘o e ngaahi fakatotolo ‘oku lolotonga fakahoko ki he COVID-19.

 

Ma’u’anga Fakamatala

WHO:

CDC:

Ko e Kolonavailasi ko e fu’u famili tokolahi ia ‘oku ma’u he fanga monumanu mo e tangata. ‘Oku ‘iai e ni’ihi ‘oku nau fakatupunga e puke he tangata mei he puke ma’ama’a pe hange ko e momoko anga maheni ki he puke ‘oku toe fakatu’utamaki ange hange ko e Mid- dle-East Respiatory Syndrom (MERS) mo e Severe Acute Respira- tory Syndrome (SARS).

Ko e Kolonavailasi fo’ou ‘oku ‘uhinga pe ia ki he kalasi fo’ou ‘o e vailasi ko’eni he ‘oku te’eki ke ‘iloa ia kimu’a ‘i he tangata.

Ko e Mahaki ia fakatupu ‘e he kolonavailasi fo’ou ni. Ko e mahaki ‘oe halanga manava ‘a ia ‘oku malava ke mafola mei he tangata ki he ko e mahaki pipihi fo’ou na’e ‘uluaki fakaha fakamamani lahi ‘i he ‘aho 31 Tisema 2019, ‘aia ne fakatokanga’i he lolotonga e fakatoto- lo ki he to’umahaki na’e to ‘I he kolo ko Wuhan he vahefonua ko Hubei ‘i Siaina.

Ko e faka’ilonga ‘o e COVID-19 ‘oku kamata pe mei he fanga ki’i faka’ilonga ma’ama’a ki he ngaahi faka’ilonga ‘e ala puke lahi ai ha ni’ihi. ‘Oku kau ki ai:

  • Mofi Tale
  • Faingata’a’ia e manava

Ko e Kolonavailasi fo’ou ‘oku ‘uhinga pe ia ki he kalasi fo’ou ‘o e vailasi ko’eni he ‘oku te’eki ke ‘iloa ia kimu’a ‘i he tangata

Ko e Mahaki ia fakatupu ‘e he kolonavailasi fo’ou ni. Ko e mahaki ‘oe halanga manava ‘a ia ‘oku malava ke mafola mei he tangata ki he tangata.

‘E toe malava pe ke mafola atu he nima ‘o ha taha ‘i ha ‘ane ala ki hono mata, ihu pe ngutu ‘o ‘ikai fanofano hili ha’ane ala ki he ngaa- hi me’a ne uli’i he vailasi hange ko e matapa pe tepile.

Ko e ‘uhinga lahi ia ‘oku toutou fakamanatu atu ai ‘e he Potungaue Mo’ui ‘a e mahu’inga ke fanofano ma’u pe mo tauhi ‘ulungaaanga fakama’a he taimi ‘oku te tae mo mafatua ai, pea kimu’a pea ala ki he mata, ihu moe ngutu.

‘Oku fakafuofua ‘e he WHO ko e fo’i taimi ‘e malava ke hu ai e vai- lasi ki ha taha pea toki ha mai ‘a e ngaahi faka’ilonga ‘oku ne puke, ko e vave taha ko e ‘aho e 1 ki he ‘aho ‘e 14 ‘a e loloa taha, pea toki ‘asi ‘a e ngaahi faka’ilonga. Koe ‘uhinga ia ‘oku siofi ai ha taha ‘oku mahamahalo’i ‘oku ne ma’u ‘a e vailasi, he fo’i ‘aho ‘e 14 ke fakapa- pau`i pe ‘oku ‘asi ha ngaahi faka’ilonga ‘oku ne puke.

‘Oku te’eki ke ma’u ha fakamatala pau ki ai, neongo ‘oku ‘iai pe ngaahi fakamatala fakaofiofi ‘o pehee ko e vailasi ‘oku malava ke mo’ui ‘i tu’a he ngaahi lau houa pe toe loloa ange ai.

Ko e ngaahi kemikale tamate siemu ngaue’aki angamaheni, hange ko e seniola (bleach) ‘oku ne malava ke mate ai e vailasi ke ‘oua na’a toe lava ke mafola atu ki ha ni’ihi kehe. Ko e ngaahi kemikale tamate siemu ‘oku ‘i ai ‘a e 0.5% sodium hypochlorite ‘e malava ke ngaue’aki ‘aki ‘a e fua ko e seniola (bleach) ‘e 1 ki he vai ‘e 5 ki he 9.

Hange pe ko e ngaahi mahaki natula tatau ‘o e halanga manava, ko e COVID-19 ‘oku ne fakatupunga e fanga ki’i faka’ilonga ‘oku to ma’ama’a pe hange ko e mofi mo e tale pea a’u ni’ihi ki he mamahi e monga moe faingata’a’ia e manava. ‘E malava pe ke toe ongo’i puke lahi ange e ni’ihi ‘o a’u ki he niumonia pe uesia e kofuua.

‘Oku hahamolofia ke hoko ‘a e mate. Ko e kau toulekeleka, pea mo kinautolu ‘oku ‘iai ha nau ngaahi mahaki tauhi (hange ko e hela, suka, mafu, kanisa) ‘oku nau tu’ulaveangofua ke puke lahi mei he vailasi ko’eni, pea malava pe ke mole ‘a e mo’ui.

‘Oku fakafuofua ‘e he WHO ko e fo’i taimi ‘e malava ke hu ai e vai- lasi ki ha taha pea toki ha mai ‘a e ngaahi faka’ilonga ‘oku ne puke, ko e vave taha ko e ‘aho e 1 ki he ‘aho ‘e 14 ‘a e loloa taha, pea toki ‘asi ‘a e ngaahi faka’ilonga. Koe ‘uhinga ia ‘oku siofi ai ha taha ‘oku mahamahalo’i ‘oku ne ma’u ‘a e vailasi, he fo’i ‘aho ‘e 14 ke fakapa- pau`i pe ‘oku ‘asi ha ngaahi faka’ilonga ‘oku ne puke.

‘Oku te’eki ke ma’u ha fakamatala pau ki ai, neongo ‘oku ‘iai pe ngaahi fakamatala fakaofiofi ‘o pehee ko e vailasi ‘oku malava ke mo’ui ‘i tu’a he ngaahi lau houa pe toe loloa ange ai.

Ko e ngaahi kemikale tamate siemu ngaue’aki angamaheni, hange ko e seniola (bleach) ‘oku ne malava ke mate ai e vailasi ke ‘oua na’a toe lava ke mafola atu ki ha ni’ihi kehe. Ko e ngaahi kemikale tamate siemu ‘oku ‘i ai ‘a e 0.5% sodium hypochlorite ‘e malava ke ngaue’aki ‘aki ‘a e fua ko e seniola (bleach) ‘e 1 ki he vai ‘e 5 ki he 9.

Ko e taha kotoa pe ‘oku tu’ulaveangofua ke ne puke mei he vailasi, neongo ko e kau toulekeleka mo kinautolu oku ‘iai honau ngaa- hi mahaki tauhi hange koe hela, suka moe mafu, ‘oku lahi honau faingamalie kenau puke lahi ange.

Ko e fale’i ‘a e WHO ki he tokotaha kotoa pe mei he valevale ki he kakai lalahi ke nau tokanga ke malu’i kinautolu ‘aki ‘enau fai pau ki he ‘ulungaanga fakama’a mo haisini ki he fanofano moe tale pe mafatua.

Ko e ma’u ‘oe mahino ki he taimi ‘oku malava ai ke fakamafola ‘e ha taha ‘oku puke e vailasi ‘oku matu’aki mahu’inga ia ki he ‘etau ngaue ke ta’ota’ofi ‘ene mafola. Ko e ngaahi fakamatala faka’auliliki ki he anga moe natula hono ma’u he kakai e vailasi ‘oku fiema’u ‘aupito ia ke fai mei ai hono fika’i e fo’i taimi pau ‘oku fakamafola ai e mahaki. Fakatatau ki he ngaahi lipooti kuo ma’u, ‘oku ngalingali ‘e malava pe ‘e kinautolu ‘oku nau ma’u e vailasi ke nau fakamafola e mahaki ki ha taha kehe kapau ‘oku nau ‘osi puke pe ma’u e ngaahi faka’ilonga.